Uygulamalı Davranış Analizi
Editörler: Prof. Dr. Dilek ERBAŞ Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN
© 2017, PEGEM AKADEMİ B
1. Baskı: Aralık 2017, Ankara İnternet: www.pegem.net
BÖLÜMLER VE YAZARLARI
BÖLÜM 1 Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi Doç. Dr. Orhan ÇAKIROĞLU (Karadeniz Teknik Üniversitesi)
BÖLÜM 2 Hedef Davranış Tanımlama ve Davranışsal Amaç Yazma Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi)
BÖLÜM 3 Hedef Davranışları Kaydetme ve Güvenirlik Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi)
BÖLÜM 4 Grafik Çizimi ve Görsel Analiz Yard. Doç. Dr. Derya GENÇ-TOSUN (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)
BÖLÜM 5 Tek Denekli Deneysel Araştırma Yöntemleri Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi)
BÖLÜM 6 Problem Davranışların İşlevlerini Belirleme Prof. Dr. Dilek ERBAŞ (Marmara Üniversitesi)
BÖLÜM 7 Uygun Davranışları Arttırma Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Feyat KAYA (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Emrah GÜLBOY (Anadolu Üniversitesi)
BÖLÜM 8 Yeni Davranışlar Öğretme Yard. Doç. Dr. EMRE ÜNLÜ (Bülent Ecevit Üniversitesi)
BÖLÜM 9 Öncüllere Dayalı Uygulamalar Arş. Gör. Dr. Şeyda DEMİR (Ankara Üniversitesi)
BÖLÜM 10 Sonuçlara Dayalı Uygulamalar Doç. Dr. Elif SAZAK-PINAR (Abant İzzet Baysal Üniversitesi)
BÖLÜM 11 Kendini Yönetme Yard. Doç. Dr. Mine SÖNMEZ-KARTAL (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)
BÖLÜM 12 Kalıcılık ve Genelleme Arş. Gör. Göksel CÜRE (Anadolu Üniversitesi) Uzm. Nursinem ŞİRİN Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi)
BÖLÜM 13 Uygulamalı Davranış Analizinde Etik Dr. Onur ÖZDEMİR (Marmara Üniversitesi)
ÖN SÖZ
Uzun süreden bu yana yayımlama hayali kurduğumuz, alt yapısı 10 yıldan daha uzun bir geçmişe dayanan ve yaklaşık iki yıllık aktif çalışmanın ürünü olan Uygulamalı Davranış Analizi kitabının yayımlanmış olmasından çok büyük mutluluk duyuyoruz. Bu kitabın, başta özel eğitim, psikoloji, rehberlik ve sosyal hizmetler olmak üzere, uygulamalı davranış analizinin kullanıldığı pek çok disiplinden okuyucuya hitap edeceğini ve günlük yaşam içinde karşılaşılan sorunların büyük bir bölümünün çözümünde işe yarayacağını düşünüyoruz. Ayrıca bu kitabın, uygulamalı davranış analizine ilişkin ülkemizde geleneksel bakıştan biraz farklılaşarak, hedef davranışların tanımlanması, davranışların işlevlerinin belirlenmesi ve öncüllere dayalı uygulamaları öne çıkarması gibi açılardan okuyuculara yeni bir bakış açısı kazandırmada da katkı sağlayacağını umuyoruz.
Tamamı 13 bölümden oluşan bu kitabın birinci bölümünde uygulamalı davranış analizinin tanımı ve tarihsel gelişiminin yanı sıra uygulamalı davranış analizinde ele alınan önemli kavramlar açıklanmıştır.
Kitabın ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümlerinde uygulamalı davranış analizinin basamakları olan; hedef davranışı tanımlama ve davranışsal amaç yazma, hedef davranışları kaydetme ve kaydedilen verileri grafiğe dönüştürerek analiz etme konularına yer verilmiştir.
Kitabın beşinci bölümünde, uygulamalı davranış analizi kapsamında kullanılan uygulamaların etkililiğini ve verimliliğini belirlemek üzere sıklıkla kullanılan tek denekli deneysel araştırma yöntemlerinden ve tek denekli deneysel araştırmalar için geliştirilmiş kalite göstergeleri ve standartlarından söz edilmiştir.
Kitabın altıncı bölümünde problem davranışlar tanımlanmış, problem davranışları etkileyen uyaranlar ile problem davranışların işlevleri üzerinde durulmuş ve problem davranışların işlevlerini belirlemek üzere izlenecek basamaklar açıklanmıştır.
Uygun davranışların arttırılmasının ele alındığı yedinci bölümde, pekiştirme, etkili pekiştireçlerin belirlenmesi, pekiştirme tarifeleri, sembol perkiştirme ve gruba dayalı pekiştirme konularında ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir.
Sekizinci bölümde öğrencilerin repertuarında olmayan davranışların öğretiminde kullanılan uygulamaları açıklayan yeni davranışları öğretme, dokuzuncu bölümde problem davranışların önlenmesinde kullanılan öncüllere dayalı uygulamalar ve onuncu bölümde sonuçlara dayalı uygulamalar anlatılmıştır.
Kitabın on birinci bölümünde kendini yönetme, on ikinci bölümünde kalıcılık ve genelleme, on üçüncü bölümünde ise uygulamalı davranış analizde etik konuları açıklanmıştır. Bu kitapta yer alan bilgilerin lisans düzeyinde okutulan uygulamalı davranış analizi dersinin içeriği ile örtüşecek biçimde olmasına dikkat edilmiştir.
Bunun yanı sıra, alanda çalışan uzmanların, lisansüstü düzeyde öğrenim görmekte olan öğrencilerin ve alandaki genç araştırmacıların gereksinimlerini karşılamaya yö- nelik bilgiler de okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır. Kitapta adı geçen ve her biri birbirinden değerli yazarlar da, meslek yaşamları boyunca, gerek okuttukları derslerde gerekse uygulama ortamlarında elde ettikleri deneyimleri kitaba yansıtmışlar ve kitapta konuların kapsamına uygun şekilde çok sayıda örneği okuyucularla paylaşmışlardır. Bu kitabın yayıma hazırlanma sürecinde katkı sağlayan ve teşekkürü hak eden çok sayıda kişi olmuştur. Öncelikle, kitapta adı geçen yazar arkadaşlarımıza titiz çalışmalarından ve önerilerimiz doğrultusunda itinayla ve sabırla eklemeler ve düzenlemeler yaparak kitabın sizlere ulaşması konusunda sağladıkları katkılarından dolayı şükranlarımızı sunuyoruz.
Uygulamalı Davranış Analizi GİRİŞ
İnsan davranışlarının açıklanmasına yönelik çalışmalar çok eskilere dayanmaktadır. Geçmişten bugüne davranışlarımızın nedenlerini açıklayabilmek için pek çok kuram ortaya atılmıştır. Çeşitli özellikleri açısından değerlendirildiğinde bu kuramların farklı özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Alberto ve Troutman’a (2009) göre bir davranışı açıklamak için kullanılan kuramların dört temel özelliğe sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler; kapsayıcı olma (davranışı yeterli oranda açıklayabilme gücü), doğrulanabilir olma (varsayımların sınanabilir olma gücü), öngörülebilir olma (geleceğe yönelik öngörüde bulunabilme) ve gözleme dayalı olmadır. İnsan davranışlarının açıklanmasında biyofiziksel ve biyokimyasal, gelişimsel, bilişsel ve davranışsal kuram olmak üzere farklı kuramlar kullanılmıştır. Ancak bu kuramlar bahsedilen dört temel özellik açısından değerlendirildiğinde davranışı açıklamada yeterince kullanışlı değillerdir. Biyofiziksel ve biyokimyasal kuramlar kabul edilebilir düzeyde doğrulanabilir olma özelliğine sahip olmalarına rağmen kapsayıcı olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma gibi özellikler açısından zayıftırlar. Gelişimsel kuramlar ise kapsayıcı olma özelliğine sahip olmalarına karşın doğrulanabilir olma ve gözleme dayalı olma açısından zayıftırlar. Aynı şekilde, bilişsel kuramlar da kapsayıcı olma dışındaki diğer özellikler açısından yeterince güçlü değildirler (Alberto ve Troutman, 2009). Sıralanan bu kuramların yanı sıra insan davranışlarını açıklamada kullanılabilecek bir diğer kuram ise davranışsal kuramdır. Davranışsal kuram (behavioral theory), insan davranışlarının öğrenilebilir olduğunu, diğer bir deyişle, öğrenmenin davranışın bir sonucu olarak meydana geldiğini öne süren öğrenme kuramıdır. Davranışsal kurama göre, davranışların öğrenilmesinde ve sürdürülmesinde pekiştirme, ceza ve sönme gibi birtakım ilkeler önemli rol almaktadır (Alberto ve Troutman, 2009). Davranışsal kuram tüm davranışların bir amacı olduğu ve olumlu sonuç doğuran davranışların ileride tekrar edilme olasılığının arttığı görüşünü öne sürmektedir (Cooper, Heron ve Heward, 2014). İnsan davranışlarını açıklayan diğer kuramlar da göz önüne alındığında, davranışsal kuram kapsayıcı olma, doğrulanabilir olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma özelliklerinin tamamında diğer kuramlara göre önemli bir üstünlüğe sahiptir (Alberto ve Troutman, 2009). Kaynağa Git Öğrenme kuramları konusunda daha ayrıntılı bilgi edinmek için aşağıdaki kaynağa erişebilirsiniz. Senemoğlu, N. (2016). Gelişim, öğrenme ve Öğretim: Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Yargı Yayınevi. Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 3 Temeli davranışsal kurama dayanan ve davranışta gözlemlenebilir değişiklikler meydana gelmesini sağlayacak süreçlerin geliştirilmesine katkıda bulunan uygulamalı bilim dallarından birisi, uygulamalı davranış analizidir. Davranışların değiştirilmesi sürecinde klasik koşullama, edimsel koşullama ve sosyal öğrenme gibi bilimsel kuramlar doğrultusunda geliştirilmiş öğrenme ilkelerini kullanan uygulamalı davranış analizi; duyguları, düşünceleri ve diğer bilişsel özellikleri davranışsal kuram bağlamında değerlendirmektedir (Cooper vd., 2014). Kitabınızın bu bölümünün amacı, uygulamalı davranış analizinin ne olduğunun açıklanması, uygulamalı davranış analiziyle ilişkili kavramlar hakkında bilgi verilmesi ve uygulamalı davranış analizinin ortaya çıkış sürecini de içeren tarihsel gelişimin değerlendirilmesidir. Bu bölümde öncelikle uygulamalı davranış analizinin tanımı ve temel özellikleri üzerinde durulmaktadır. Sonrasında, uygulamalı davranış analizinin tarihsel gelişiminden ve bu tarihsel sürece katkı sağlayan bilim adamlarının çalışmalarından söz edilmekte, ayrıca, uygulamalı davranış analizinde davranışı açıklayan yaklaşımlar ışığında yaygın olarak kullanılan kavramlardan kısaca bahsedilmektedir.
UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI Öğrenme ve davranış ilkelerinin bilimsel olarak çalışılmasına dayanan davranış analizi, davranışçılık, deneysel davranış analizi ve uygulamalı davranış analizi olmak üzere üç temel çalışma alanından oluşmaktadır. Davranışçılık (behaviorism) davranış biliminin felsefesi, deneysel davranış analizi (experimental analysis of behaviors [EBA]) temel araştırmaları içine alan çalışma alanı, uygulamalı davranış analizi (applied behavior analysis [ABA]) ise davranışları geliştirmek üzere gelişen teknolojinin ele alındığı çalışma alanıdır (Cooper vd., 2014). Buna göre, deneysel davranış analizi (DDA), davranış analizinin temel bilimini oluşturmakta ve uzun yıllardan beri devam eden araştırmalarla davranışın nasıl öğrenildiğine ve zamanla nasıl değiştiğine dair önemli bulgular ortaya koymaktadır. Uygulamalı davranış analizi (UDA) ise, davranışla ilişkili çevresel değişkenlerin tanımlanması ve bu bulguları kullanan davranış değişikliği tekniklerinin üretilmesi yoluyla sosyal olarak önemli davranışı değiştirmek için kullanılan sistematik bir çalışma alanıdır. UDA’da kullanılan uygulamalar sistematik ve tutarlı bir şekilde tanımlanır. Böylece, davranış ilkelerine bağlı kalınarak kullanılan yöntemlerin ve tekniklerin davranış değişikliğinin temel nedeni olduğu ispatlanmaya çalışılır. Özetle, UDA’nın bilimsel ilkeleri kullanılarak, yetersizliği olan bireylere hizmet sunmada bilimsel araştırmalarla etkililiği belirlenen uygulamalar tercih edilir. 4 Uygulamalı Davranış Analizi UDA, öğrenme ve davranış sorunları gibi sosyal olarak önemli konuları geliştirmeyi amaçlayan ve ev, okul ve işyeri gibi gerçek ortamlardaki davranış biliminin uygulanmasıyla ilgili bir disiplindir (Baer, Wolf ve Risley, 1968). UDA, davranışları incelemek ve değiştirmek için kullanılan bir süreçtir (Cooper vd., 2014). Ayrıca otizm ve diğer yetersizlikleri olan birçok birey için etkili olduğu kanıtlanmış önemli uygulamalardan da birisidir. UDA’nın diğer bir tanımı ise, insan davranışlarında toplumsal olarak önemli gelişme sağlamak için çevresel değişikliklerin tasarımı, uygulanması ve değerlendirilmesi şeklinde yapılabilir (Behavior Analyst Certification Board [BACB], 2016). UDA, davranışlarda klinik anlamlılıkla sonuçlanır ve klinik anlamlılık sosyal açıdan önemli değişikliklere vurgu yapar (Wilkins ve Matson, 2009). Cooper ve diğerlerine (2014) göre ise UDA, davranış analizi ilkelerinin sosyal olarak önemli davranışları geliştirmek için sistematik olarak uygulandığı ve davranış değişikliğinden sorumlu değişkenleri belirlemek için çeşitli uygulamaların yapıldığı bir bilimdir. DİKKAT UDA’da toplumsal açıdan önemli olan davranışların değiştirilmesi hedeflenir. UDA, uygun davranışları artırmak ve uygun olmayan davranışları azaltmak için geliştirilmiş, yoğun ve yapılandırılmış davranışsal bir öğretim programıdır. Öğretilecek davranışlar en basit ögelerine ayrılmıştır. Bu ögeler, bireye bir uyaranın (“Böyle yap.” ya da “Bana bak.” vb.) sunulduğu tekrarlanan denemeler kullanılarak öğretilir (Mace, 1994; Rakap, 2017). Doğru tepkilerin ardından olumlu pekiştireç sunulurken, yanlış tepkiler görmezden gelinerek yok sayılır, yeniden doğru tepkiler istenir ve doğru tepkiler pekiştirilir. UDA’da kullanılan uygulamaların yalnızca etkili olması değil aynı zamanda toplumsal açıdan önemli olan davranışlara da yol açması önemlidir. Ayrıca, davranış değiştirme programına katılan bireylerin gerçekleştirilen uygulamalardan hızlı ve etkisini uzun süre devam ettirecek kazanımlar elde etmeleri beklenir (Weber, Killu, Derby ve Barretto, 2005). UDA’ya dayalı uygulamalar kapsamlı ve odaklanmış olarak iki gruba ayrılabilir. UDA’ya dayalı kapsamlı uygulamalar (ABA-based comprehensive interventions), otizmli bireylerde uyarlanabilir beceriler ve sosyal işlevler de dâhil olmak üzere işlevselliği etkileyen belirli becerilerde gelişme sağlamayı amaçlayan uygulamalardır. Bu uygulamalar, ev ya da merkez ortamında uzun bir süre boyunca (örn., birkaç yıl) gerçekleştirilen uygulamalardır. Sıklıkla hedeflenen beceriler arasında dikkat, dil/iletişim, sosyalleşme ve akademik beceriler (okuma, matematik) bulunur.
Kaynak Yazı : https://www.pegem.net/dosyalar/dokuman/15122017085403uy.pdf
Kitap Satış : https://www.pegem.net/kitabevi/214700-Uygulamali-Davranis-Analizi-kitabi.aspx
