Öğrenmenin Bilişsel Temelleri: Bellek Süreçleri ve Dikkat
1. Duyusal Kayıt: Öğrenmenin İlk Adımı
Öğrencinin çevresinden gelen uyarıcılar (öğretmenin sesi, tahtadaki yazı, diğer öğrencilerin konuşmaları, görsel materyaller vb.) önce duyu organları tarafından alınır. Bu uyarıcılar “duyusal kayıt” sistemine girer.
Duyusal kayıtta bilgiler saniyeler içinde yok olur, ancak bu sistem sınırsız kapasiteye sahiptir. Dikkat edilmeyen bilgi burada kalmaz, hızla silinir. Yani öğrenci yalnızca dikkat ettiği bilgiyi bir sonraki aşamaya, yani kısa süreli belleğe aktarabilir.
Örnek: Öğrenci tahtadaki şemayı deftere çizerken öğretmenin açıklamasına odaklanamazsa, o açıklama duyusal kayıttan kısa süreli belleğe geçemez.
2. Kısa Süreli Bellek (İşleyen Bellek): Bilginin Geçici Merkezi
Dikkat edilen bilgi duyusal kayıttan kısa süreli belleğe geçer. Bu bellek hem bilgiyi kısa süreli olarak depolar hem de uzun süreli belleğe aktarım için gerekli zihinsel işlemleri yürütür.
- Kapasite: Sınırlıdır. 3 yaşındaki bir çocuk 3 birim bilgi tutabilirken, bu sayı ergenlikte 7±2 birime ulaşır.
- Süre: Bilgi 15–20 saniye içinde tekrar edilmez veya anlamlandırılmazsa kaybolur.
Zorluk: Bir dakikada ortalama 150 kelime konuşulur. Ancak öğrenci bunun yalnızca 5-6 fikrini anlamlandırıp uzun süreli belleğe aktarabilir. Kalanlar unutulur.
Öğretmenler Ne Yapmalı?
- Hızlı ve yoğun anlatımdan kaçınılmalı.
- Sık sık özetleme ve tekrar yapılmalı.
- Öğrencilere bilgiyi işleyip özümseyecekleri zaman tanınmalı.
- Gereksiz bilgi yükünden kaçınılmalı; temel, anlamlı ve işlenebilir bilgiye odaklanılmalı.
- Otomatikleşmeyi destekleyen tekrarlarla bellek yükü hafifletilmeli.
3. Uzun Süreli Bellek: Bilginin Kalıcı Deposu
Anlamlandırılmış ya da sıkça tekrarlanmış bilgi uzun süreli belleğe aktarılır. Bu sistem, organize bir kütüphane gibi işler. Bilgi, uygun bir düzen içinde depolanırsa ihtiyaç duyulduğunda kolayca hatırlanabilir.
➤ Şemalar: Bilgiyi Düzenleyen Yapılar
Uzun süreli bellekte bilgi, “şema” adı verilen anlam haritalarında saklanır. Bu şemalar, yeni bilgilerin daha kolay öğrenilmesini ve hatırlanmasını sağlar.
Örnek: “Memeli hayvanlar” şeması yalnızca karada yaşayan hayvanlarla sınırlı tanımlanırsa, balina ya da yarasa gibi istisnaları kavramak zorlaşır.
Öğretmenler için Uyarılar:
- Görsel destekli öğrenme kullanılmalı (film, slayt, poster).
- Öğrencilerin yanlış anlamalarını fark edip düzeltmek için değerlendirmeler yapılmalı.
- Yeni bilgi verirken öğrencilerin önceki bilgilerini harekete geçiren sorularla işe başlanmalı.
4. Dikkat: Öğrenmenin Giriş Kapısı
Öğrenme ancak dikkat edilen uyarıcılarla başlar. Çevremizde sayısız uyarıcı varken sadece dikkat ettiğimiz bilgileri işlemeye alırız.
➤ Dikkati Etkileyen Faktörler:
- İçsel: İlgi, beklenti, akademik öz güven.
- Dışsal (Çevresel Uyarıcılar):
- Fiziksel Uyarılar: Renkli yazılar, jest-mimik, ses tonu, şemalar.
- Aykırı Uyarılar: Alışılmadık veya zıt durumlar (örneğin ekvatorda kar yağışı).
- Duygusal Uyarılar: Duygu yüklü sözcükler, öğrencinin ismiyle hitap.
- Emir Verici Uyarılar: “Şimdi buraya dikkat edin!” gibi yönlendirmeler.
5. Algı: Dikkatin Ardından Gelen Anlamlandırma
Öğrenci, ancak ilgisini çeken ve anlamlı bulduğu bilgiyi algılar. Algı süreci, öğrencinin ön bilgileri, motivasyonu ve beklentilerine bağlıdır.
Örnek: Balıkçılığı seven bir öğrenci, balıkların yaşam alanını öğrenmeye daha istekli olur.
Öğretmenler Ne Yapmalı?
- Konu öncesi öğrencinin ön bilgilerini yoklamalı.
- Eksik ya da hatalı ön öğrenmeleri düzeltmeli.
- Öğrencinin konuyla ilgili beklentisini oluşturmalı.
6. Bilgiyi Uzun Süreli Belleğe Aktarmada Kullanılan Yöntemler
➤ 1. Tekrar (Açık ve Örtük):
Ezber ya da uygulama yoluyla tekrar. Ancak sürekli tekrardansa aralıklı tekrar daha etkilidir.
Örnek: Şiiri bir kerede ezberlemektense her gün kısa çalışmayla öğrenmek daha kalıcıdır.
➤ 2. Anlamlandırma / Kodlama:
Yeni bilginin daha önceki bilgilerle ilişkilendirilerek aktarılması.
Öğretmenler için Etkinlik Önerileri:
- Önceki bilgiyle bağlantı kurulmasını sağlayan sorular.
- Benzerlik kurmaya teşvik eden örnekler.
- Ödev ve etkinliklerle eski-yeni bilgi arasında bağ kurulması.
- Ana hatları verip öğrencinin ayrıntıları yerleştirmesine olanak tanıyan şematik anlatımlar.
7. Beynin İki Yarı Küresi Nasıl Etkin Kullanılır?
- Sol Yarı Küre: Dil, mantık, sayı ve analiz işlevlerinde aktif.
- Sağ Yarı Küre: Görsel, bütünsel, sanatsal ve duygusal bilgiyi işler.
En etkili öğrenme her iki küre birlikte çalıştığında gerçekleşir.
Öğretmen, anlatırken yüz ifadesi, jest-mimik, tonlama gibi araçlarla sağ küreyi; sözel içeriklerle sol küreyi etkinleştirebilir.
8. Yazı Tahtasının Etkili Kullanımı İçin İpuçları
- Önce konuş, sonra yaz: Sözel dikkat aktive olur.
- Anahtar kelime ve şema kullan: Bilgiler sade ve net kalır.
- İlişkileri göstererek yaz: Sağ küre bilgiyi daha iyi işler.
- Yeni yazmadan önce temizlik: Tahtada eski bilgiler karışıklık yaratmamalı.
About The Author
